Atlas wiedzy o kolanie w pigułce

Ból kolana to pojęcie bardzo ogólne. Pacjenci, którzy skarżą się na nieprzyjemne dolegliwości w tej partii ciała, często myślą, że źródłem ich problemu jest konkretnie staw kolanowy. Jednak nie zawsze ból kolana jest wywołany problemami ze stawami. Źródła bólu kolana mogą być różne, między innymi przeciążenia, urazy czy zwyrodnienia. Warto zatem przypomnieć sobie najpierw kilka faktów z zakresu ludzkiej anatomii. W tym celu przedstawiamy nasz prosty atlas wiedzy o kolanie. Można w nim zaleźć informacje o ważnych strukturach ludzkiego ciała, które są powiązane z kolanem i jego funkcjonowaniem. Nieprawidłowości w ich zakresie mogą wpływać na odczuwanie dolegliwości w obrębie kolana. Choć nie zawsze wszystkie struktury mają bezpośredni wpływ na funkcjonowanie kolana, stanowią ważny element kończyn dolnych, będąc jednocześnie częściami „łańcucha w machinie”, dzięki której funkcjonowania kolana przebiega prawidłowo.

Kości kończyny dolnej – istotne dla kolana

Szkielet kończyny dolnej składa się aż z 31 kości – są dzielone na dwie grupy – kości obręczy kończyny dolnej oraz kości kończyny dolnej wolnej.
Do grupy kości obręczy kończyny dolnej należą między innymi dwie symetryczne kości miedniczne (każda złożona z kości biodrowej, kości kulszowej i kości łonowej) oraz, należąca do kręgosłupa, zamykająca pierścień kość krzyżowa.

Wśród kości kończyny dolnej wolnej wyróżniamy kość udową (femur), będącą największą kością nogi – jej kształt zmienia się wraz ze wzrostem. Koniec dalszy kości udowej ma dwa kłykcie, które służą do połączenia jej z kością piszczelową. Powierzchnie stawowe, które pokrywają te kłykcie, łączą się ze sobą z przodu i tworzą powierzchnię rzepkową. Kulista głowa kości udowej tworzy również główkę stawu biodrowego.

Kość piszczelową (tibia), jej przedni brzeg i powierzchnię przyśrodkową pokrywa tylko skóra, dlatego możemy ją samodzielnie wyczuć w łatwy sposób. Powierzchnie stawowe końca bliższego kości piszczelowej wchodzą w skład stawu kolanowego. Powierzchnia stawowa dolna kości piszczelowej łączy się z kością skokową (należącą do tak zwanych kości stępu, które wraz z kośćmi śródstopia i palców tworzą już kości stopy).

Rzepka (patella) stanowi oddzielną kość, która wchodzi w skład stawu kolanowego. Powierzchnia tylna stawowa rzepki styka się z powierzchnią rzepkową wspomnianej już kości udowej. Rzepka chroni staw kolanowy z przedniej strony i zwiększa siłę działanie mięśnia czworogłowego uda.

Strzałka (fibula) znajduje się po stronie bocznej i nieco do tyłu w stosunku do piszczela. Jej zgrubiały koniec dalszy zwie się kostką boczną.

Staw kolanowy

Wiedzę o stawie warto sobie przyswoić przed wizytą u ortopedy, który może zdiagnozować ewentualne nieprawidłowości w obrębie różnych struktur stawu kolanowego. Zanim sięgniemy po tak zwane „tabletki na kolana”, spróbujmy zrozumieć pracę stawu kolanowego i szereg elementów, który ją determinuje.

Staw kolanowy (articulatio genus) jest stawem jednoosiowym i jednocześnie największym stawem człowieka, który dodatkowo wyróżnia złożona budowa. Nie jest prostym stawem zawiasowym. Występują w nim ruchy zginania i prostowania (które są kombinacją toczenia i ślizgania) oraz rotacja wokół osi podłużnej (cechą charakterystyczną stawu jest jego duża stabilność w wyproście i stopniowo wzrastająca ruchomość rotacyjna w trakcie zginania). Można w nim wyróżnić powierzchnie stawowe aż trzech kości: udowej, piszczelowej oraz rzepki. A jak dokładnie wygląda budowa stawu kolanowego?

Łąkotki stawowe (menisci articulares) to dwie półksiężycowe chrząstki włókniste, które uzupełniają płaską stawową powierzchnię piszczeli. Pełnią funkcję amortyzującą i pogłębiają staw. Ich uszkodzenia mogą się objawiać na różne sposoby, na przykład poprzez ostry ból kolana i jego obrzęk, trudności z chodzeniem i wstawaniem.
Łąkotka przyśrodkowa łączy się z torebką stawową, w którą z kolei wrasta więzadło poboczne przyśrodkowe (piszczelowe).
Szersza od przyśrodkowej łąkotka boczna zrasta się z torebką stawową.

A czym jest torebka stawowa? Torebka stawowa, łącząc powierzchnie stawowe kości, tworzy osłonę dla stawu. Jest zbudowana dwuwarstwowo, z czego jej warstwę zewnętrzną (włóknistą) uznaje się za tę mocną, natomiast część wewnętrzną (maziową) za delikatną i cienką.

Więzadła chronią staw przed zbyt intensywnym zużywaniem i zapewniają płynność ruchu. Więzadła krzyżowe i poboczne łączą kość udową oraz piszczelową.
Więzadło poboczne piszczelowe zrasta się z torebką stawową i łąkotką przyśrodkową.
Natomiast więzadło poboczne strzałkowe nie zrasta się z torebką stawową – przy wyprostowaniu kolana jego napięcie umożliwia ruchy boczne goleni.
Więzadła krzyżowe leżą śródstawowo – ich nazwa nawiązuje do tego, że krzyżują się ze sobą, dzięki czemu zapobiegają wysuwaniu się kości piszczelowej ze stawu kolanowego zarówno do tyłu, jak i do przodu. Hamują ruch obracania się goleni do wewnątrz.

Poważnym problemem jest na przykład zerwanie więzadeł krzyżowych, objawiające się nie tylko bólem, utrudniającym ruch, lecz także uczuciem niestabilności kolana i odgłosem określanym jako „chrupanie”.

Jak już wspomniano, z powierzchnią rzepkową kości udowej styka się rzepka, a do rzepki przymocowane jest ścięgno mięśnia czworogłowego uda, którego prawidłowa czynność odgrywa ważną rolę w stabilizacji kolana. W początkowej fazie, kiedy staw jest zginany, powierzchnie stawowe przetaczają się po sobie, a w następnej fazie dochodzi do ich przesuwania się wzajemnie. Rzepka może jednak ulec złamaniu (na przykład wertykalnemu, brzeżnemu lub poprzecznemu), któremu towarzyszy najczęściej intensywny ból i obrzęk.

Mięśnie kończyny dolnej wolnej, istotne dla pracy kolana

Skoro została już poruszona kwestia mięśnia czworogłowego, warto przyjrzeć się jeszcze mięśniom kończyny dolnej wolnej. Dlaczego? Dlatego że na przykład mięśnie uda (przednie, tylne i przyśrodkowe) działają nie tylko na staw biodrowy, lecz także na staw kolanowy. Mięśnie dwustawowe działają na obydwa jednocześnie. To właśnie dzięki mięśniom w ludzkim organizmie dźwignie kostne są poruszane, a wzajemne położenie poszczególnych elementów układu kostnego – czynnie ustalane. Jako grupa, mięśnie szkieletowe są największym narządem w ciele człowieka.

Grupa przednia uda działa na staw biodrowy – to mięsień krawiecki oraz mięsień czworogłowy uda.
Mięsień krawiecki zgina udo i kolano oraz obraca udo na zewnątrz.
Mięsień czworogłowy (największy mięsień uda) składa się z czterech mięśni pomniejszych, co tłumaczy jego nazwę. Jako całość, mięsień czworogłowy prostuje staw kolanowy. Należy do tak zwanych mięśni antygrawitacyjnych.
Warto wspomnieć również o mięśniu naprężaczu powięzi szerokiej, który nie tylko zgina i obraca do wewnątrz udo w stawie biodrowym, lecz także stabilizuje kolano już wyprostowane oraz jeszcze bardziej zgina zgięte.

Na grupę tylną składają się mięśnie o działaniu prostującym, przywodzącym udo w stawie biodrowym i zginającym staw kolanowy. Jest to mięsień dwugłowy uda, mięsień półbłoniasty oraz mięsień półścięgnisty.
Grupa przyśrodkowa to z kolei grupa przywodząca udo. Należą do niej mięsień smukły, mięsień grzebieniowy, przywodziciel krótki, przywodziciel długi oraz przywodziciel wielki. Niektóre mięśnie uda otacza tak zwana powięź szeroka.

Mięśnie goleni

Podzielone są na trzy grupy. Grupa przednia składa się z grupy prostowników stopy.
W grupie tylnej wyróżniamy grupę zginaczy, do której zaliczamy między innymi mięsień trójgłowy łydki, będący najsilniejszym z mięśni goleni. Co ciekawe, na mięsień trójgłowy łydki składają się mięśnie brzuchaty łydki oraz mięsień płaszczkowaty, z czego tylko mięsień brzuchaty jest odpowiedzialny za zginanie kolana.

Ból kolana

Powyższe elementy budowy człowieka wpływają pośrednio lub bezpośrednio na prawidłową pracę kolana. Pacjent, któremu dokucza ból kolana nie wie jednak, który dokładnie obszar może być przyczyną jego dolegliwości. W celu postawienia odpowiedniej diagnozy, konieczna jest wizyta u specjalisty. Częstym badaniem, zlecanym w diagnostyce kolana, jest szybkie i bezbolesne USG. Podczas zbierania wywiadu, należy wspomnieć lekarzowi o uprawianym sporcie, przebytych urazach, odniesionych kontuzjach lub pierwszych próbach ćwiczeń (nawet tych nieregularnych). Może się bowiem okazać, że zaszkodził nam właśnie sport. Więcej na ten temat warto przeczytać w artykule Sport to zdrowie?

Nie każdy ból kolana musi być związany ze stawami. Ból może pochodzić chociażby ze strony mięśni, czego pacjent nie rozpozna. Przyczyną bólu kolana może być na przykład jego nadwyrężenie z powodu zbyt intensywnego treningu, nieprawidłowo dobrane obuwie, czy też szereg chorób – na przykład układu ruchu. Choroba zwyrodnieniowa stawów (ChZS) jest najczęstszą chorobą układu ruchu, która zaburza regenerację chrząstki stawowej oraz doprowadza do jej zniszczenia. Więcej na temat choroby zwyrodnieniowej stawów można znaleźć w naszej zakładce O zwyrodnieniach stawu.

Walka z bólem kolana

Przy intensywnym bólu kolana należy pilnie zasięgnąć porady lekarskiej, dzięki której problem zostanie prawidłowo zdiagnozowany i lekarz zaproponuje sposoby dalszego postępowania. Można doraźnie zastosować na przykład schłodzone okłady, specjalne maści redukujące ból i obrzęk lub środki przeciwbólowe dostępne bez recepty. Domowy sposób „rozchodzenia” bolącego kolana nie zawsze przynosi korzyści – czasem okazuje się, że dodatkowe przeciążenie jest zupełnie niewskazane. Również specjalne stabilizatory kolan nie muszą być dobrym wyborem, ponieważ zbytnie odciążenie organizmu od ochrony stawu kolanowego może bardziej nam zaszkodzić, niż pomóc. Jeśli mamy już postawioną diagnozę i pragniemy wrócić do pełnej sprawności warto zdecydować się na pomoc fizjoterapeuty. Dzięki indywidualnym ćwiczeniom i zaleceniom, regeneracja uszkodzonych struktur będzie szybsza.